Here is an essay I prepared for the unveiling of a monument commemorating the 17th century jewish cemetery in Piła. It is part of a lecture I will give at the ceremony. Special thanks to Janusz Marciniak for his expert editing.

Co mówią przedmioty, a częściej już tylko fragmenty przedmiotów – okaleczone pamiątki z przeszłości? Jaką wartość mają resztki dawnego świata, materialne okruchy historii, która wydaje się nam coraz bardziej odległa i o której nie myślimy zbyt często z powodu naszych współczesnych trosk? Fragment zniszczonego w czasie wojny cmentarza żydowskiego przypomina nam o czasach pomyślności i harmonijnej koegzystencji mieszkańców Piły i jednocześnie o wydarzeniach, które jeszcze dziś budzą w nas trwogę i sprzeciw. Niepamięć można zrozumieć, bo pamięć bywa bolesna. Łatwiej patrzeć w przyszłość niż w przeszłość. Jednak rzeczywistość nie jest taka prosta. Coś nas łączy z przeszłością, szczególnie z tą tragiczną. Pamięć o niej działa w naszej podświadomości i ma na nas wpływ niezależnie od naszej woli.

Pomnik, taki jak ten na ocalonym fragmencie cmentarza żydowskiego w Pile, jest nie tylko wyrazem szacunku dla ludzi pochowanych w tym miejscu, lecz także narzędziem skupiania uwagi na tym, co było kiedyś i co już nie wróci, ale co teraz może służyć jako memento, ostrzeżenie, upomnienie i przestroga. Pomnik może nam pomagać w zachowaniu więzi z przeszłością i także z przyszłością. Nie można myśleć o przyszłości bez myślenia o przeszłości. Pomnik zachęca do poznania historii miasta i jego mieszkańców. Skłania do reflekcji nad fragmentem cmentarnego muru i kilkoma ocalonymi macewami. Prowadzi dialog z tym wszystkim, co pozostało z cmentarza. Także dialog z naturą, a zwłaszcza z najstarszymi drzewami, które są świadkami historii tego miejsca. Pomnik łączy ocalone fragmenty w większą całość i tworzy z nimi wyspę pamięci w centrum miasta. Ta wyspa pamięci uzmysławia nam stan naszej ludzkiej wrażliwości i czyni Piłę piękniejszym miastem, a jej dzisiejszych mieszkańców lepszymi ludźmi. Stojąc na zachowanym fragmencie cmentarza, wspominamy wszystkich mieszkańców dawnej Piły, którzy – tak jak my – mieli swoje troski i marzenia. Pamięć o nich może być źródłem dobra i nadziei.

Warto poznać i zrozumieć to, co było przed nami, żeby lepiej zrozumieć siebie. Sposób traktowania materialnych i niematerialnych fragmentów przeszłości miasta ma znaczenie dla tych, którzy obcują z nimi na co dzień, i dla tych, którzy patrzą na nie z daleka. Ważną grupą zainteresowanych przeszłością są ci, którzy szukają swojej tożsamości i korzeni.

Kiedy słuchamy tego, co mówią do nas fragmenty przeszłości, to przeszłość ożywa. Fragmenty mówią do nas niezależnie od tego czy staramy się zapomnieć, czy pamiętać o niej. Czasami cudza niepamięć nas rani i zdarza się, że własna pamięć sprawia nam ból. Jest tak, kiedy zamykamy się przed przeszłością i nie chcemy jej zrozumieć. Dlatego lepiej pamiętać i starać się zrozumieć przeszłość oraz jej wpływ na nas. Tylko tak można leczyć traumę.

Inaczej wygląda i działa miejsce z pomnikiem niż bez pomnika. Pomnik wypełnia pustkę po stracie. Pustka może być interpretowana jako obojętność, brak szacunku, a nawet znak nienawiści. Pomnik zaś inspiruje do pracy pamięci i kontemplacji. Cmentarz wrócił na mapę miasta i do świadomości jego mieszkańców. Jest znowu miejscem skupienia i przeżywania straty, a równocześnie szacunku dla fenomenu życia. Nie jesteśmy sami. Odczuwamy znaczenie pamięci podobnie. Pamięć nas zbliża. Dzięki niej stanowimy wspólnotę, chociaż jesteśmy różni. Pamięć sprawia, że różnice nas nie dzielą, lecz łączą. Pamięć staje się podstawą nowych więzi społecznych.

I will post a photo of the completed monument after the unveiling on Tuesday, June 2.